ХАН АДУУ

Хэнтий аймгийн Өндөрхаан, Баянхутаг, Галшар хавиар ихэд дэлгэрсэн Хан адууны гарал үүсэлтэй шууд холбогдох нэгэн аман мэдээг сийрүүлбэл:
“Ар халхын Сэцэн хан аймгийн хамгийн зүүн захын хошууны ноён Да Ван Б.Тогтохтөр эцгийн хэргэмийг залгамжлан хошуу ноён болсон жилээ (1821) аймгийн чуулган чуулах үеэр аймгийнхандаа нэгэн сонин сайхан бэлэгтэй ирсэн нь тахийн үр, монгол гүүнээс гарсан дэлтэй хөх саарал үрээ байжээ. Хэдхэн жилийн өмнө Махасамади Гэгээн Далай Сэцэн Хан болоод байсан залуу эр Артсэдэд  энэ бэлэг ихэд таашаагджээ. То вангийн бэлэг энэ хөх саарал үрээ Сэцэн ханы хурдны эх булаг болсон гэдэг.
Бидэнд олдож буй баттай баримтаас үзэхэд Сэцэн ханы морьд өнгөрсөн зууны 20-иод оноос өмнө Даншигийн наадамд тийм ч сайн давхиж байсангүй. Ердөө нэг морь айрагдаж, гурван морь арвын дотор давхисан байдаг. Гэтэл хэдхэн жилийн дараачаас яагаад ингэж гэнэт цойлов оо?
 Энэ юутай холбоотой вэ? Мөнөөх То Вангаас бэлгэнд ирсэн саарал үрээтэй холбоотой домог үнэний талтай гэмээр.
Сэцэн хан аймгийн Илдэнвангийн хошууны ноён, төрийн Жүн Ван Бат-Очир 1820 онд таалал болоод түүний ахмад хүү Тогтохтөр 1821 онд ор залган суужээ. Үүнээс зургаа долоон жилийн дараагаас эхлэн Артсэд хатны морьд цоорон хурдалсан байдаг. Цаг хугацаа, үйл явдал түүний үр дагаврын шалтгаант холбооны дагуу авч үзэхэд чухамхүү тэр хөх саарал үрээ Сэцэн ханы сүрэгт нийлснээр тэдний адуу сэлбэгдэн сайжирч, улмаар хурдан угшил  үүсэхийн үндэс бүрджээ гэсэн таамгийг дэвшүүлдэг.  Тиймээс Хэрлэн мөрний дунд урсгалын уугуул монгол адууны эх тал ийнхүү нийлж  Зүүн Халхын зуун зууныг дамжсан хурдан адууны үндсэн дэвсгэр болсон “Хан адуу”-ны угшил буй болжээ хэмээн үзэж болохоор. 
Сэцэн хан Артсэдтэний морьд ид хурдалж байсан жилүүдэд буюу нөгөөх саарал үрээ хан сүрэгт ирснээс хойших 10 гаруй жилд түрүүлж, айрагдсан соёолон, хязаалангууд дотор саарал, бор, хонгор буюу бүгээн зүстэй морьд хорь гаруй байгаа нь үүнийг давхар баталж байна.
Мөн улсын төв архивт 1841 оны Сэцэн хан аймгийн хүн малын тоо бүртгэлийн данс бүрэн эхээрээ байдаг ба Сэцэн хан Артсэдийн хувийн мал сүрэг нь 3000 гаруй бөгөөд үүнээс тэмээ 122, үхэр 367, хонь 1301, адуу 1472 байжээ. Бүтэн хагас мянган адууг 10 орчим жилийн дотор өөр зуурт нь цус холихгүй байж хурдны нэгэн шилмэл угшил гаргах бүрэн бололцоотой.
“Хан адуу”-ны угшлын хурдан морьд Даншигийн их наадмаас нийтдээ 11 түрүү, 50 айргийг авсан бөгөөд үүний арван түрүү, 45 айргийн нь 1827-1841 оны хооронд буюу арван дөрөвхөн жилийн дотор авсан байна.
Хан адууны олон хурдан морьдоос нэгэн саарал морийг зориуд тэмдэглэхгүй өнгөрч болохгүй юм. Энэ морь анх 1827 оны Даншигт тавлаад (1828 оны данс олдоогүй) 1829 оны сүүлийн Даншигт аман хүзүүдэн (эхний Даншигийн их морины цуваа олдоогүй), 1830 оны Даншигт аман хүзүүдэж (1831 оны цуваа олдоогүй), 1830 оны Даншигт айрагдсан байна. Одоогоос 160 орчим жилийн өмнө Амбан Сэцэн Хан Артсэдтэнд ийм нэгэн саарал морь байж, ар халхын наадмын чимэг болж явжээ. “Хан адуу”-ны угшлыг үүсгэн үржүүлж буй болгосон гол уяачид нь Сэцэн хан Артсэд өөрөө, түүний дэргэдийн уяач Жамсран Шадар нар байсныг өнөөгийн Өндөрхаан, Баянхутаг сумдын ахмад уяачид дурсан ярьдаг.
Артсэд бол Шолой сэцэн ханы 10 дахь үеийн ач. 1817 онд хан ширээг эцэг Энхтөрөөс залгамжилсан. Сэцэн хануудын дотроос хамгийн урт насалж ард зоны дунд “Буурал хан” гэгдэж явсан хүн. Харин Жамсран уяачийн тухай тодорхой баримт олдоогүй гэдэг.
Ганц эх үүсвэртэй угшлыг зөвхөн өөрийнхөө сүрэгт хадгалснаас арав гаруйхан жил болоод хурдны голомт нь нүүн шилжсэн нь Артсэд, Жамсран нарын “Хан адуу”-ны үржлийн бодлогод гаргасан алдаа хэмээн буурлууд үздэг нь ортой байж болох юм.