Дархад цагаан адуу

Энэ омгийн адуу нь дээр үеэс Хөвсгөл Соёны 2300-2500 метрт өргөгдсөн, өвөл 40-60 см цас унадаг, -50 хэм хүртэл хүйтэрдэг  тайгын эрс тэс нөхцөл бүхий бүс нутагт дан бэлчээр ашиглан өсч үржиж иржээ.
Дархад адуу тэсвэр хатуужлаар сайн, чадал тэнхээ ихтэй, уналга эдэлгээ сайн даадаг.  Бие чийрэг, бат бэх, ул туурай сайн мал юм. Дархад адууны зүс голдуу цагаан цайвар, борлог байдаг. Дархад адуу нь цээж өргөн, бие урт, булчин махны хөгжил сайтай, арьс зузаан, өтгөн дэл сүүлтэй, уналга ачлага, тээврийн зориулалтаар ашиглахад тохиромжтой юм. Үржлийн азарганы мундааны өндөр 129-132 см, биеийн ташуу урт 137-139 см, цээжний бүслүүр 167-172 см, шилбэний тойрог 19-21 см, амьдын жин 340 кг, гүүний мундааны өндөр 127-129 см, биеийн ташуу урт 134-136 см, цээжний бүслүүр 160-163 см, шилбэний тойрог 18.5-19.5 см, амьдын жин 360 кг байдаг.  Дархад адууны өөр нэг онцлог нь сүүний гарцаар бусад омгийн адуунаас илүү байдаг. Тухайлбал монгол гүүний нэг удаагийн саам 300-350 мл бол Дархад гүүнийх 500-800 мл байдаг аж. Ийнхүү эрс тэс уур амьсгалтай нүүдэлчин монголчуудын гарын аяыг дааж ирсэн Дархад адууны үржлийн цөм сүрэг Хөвсгөл аймгийн Хатгал, Улаан-Уул, Ренчинлхүмбэ суманд байгаа бөгөөд тоо толгойг нь олшруулах зорилт тавин ажиллаж байгаа аж. Ингээд эрхэм уншигч та бүхэнд Дархад адууны тэвчээр хатуужлыг илэрхийлсэн нэгэн сонирхолтой мэдээллийг дуулгая. Өнгөрсөн зууны эхээр барууны эрдэмтэн, газар зүйчид дэлхийн туйл руу хамаг анхаарлаа хандуулж байлаа. Чухам хэн нь Өмнөд туйл буюу Антарктидад түрүүлж очин улсынхаа далбааг хатгахаа үзэх гэж ил далд өрсөлдөж байв. Газрын зураг дээр цагаан толбоор тэмдэглэгдсэн тивийг нээхээр "Терра Нова" хөлөг онгоцны ахмад Роберт Фалкон Скоттоор ахлуулсан Английн шинжилгээний ангийнхан 1911 онд аялалд гарахаар зэхжээ. Гэтэл тэдэнтэй эн зэрэгцэн Норвегийн иргэн Руаль Амундсен "Фрам" нэртэй хөлөг онгоцоор Өмнөд туйлыг зорихоор болоод байж. Тэрээр энэ аяллыг хийхээр нууцаар бэлтгэж байсан учир хэрэгтэй гэсэн бүхий л зүйлсээ арвин нөөцөлчихсөн байсан гэнэ. Харин Роберт Скотт туйлд түрүүлж очихын тулд цаг хожих зорилгоор моторт чарга, хүйтэнд тэсвэртэй монгол морьд, цасны нохойг сонгожээ.Тухайн үед Английн шинжилгээний багийнхан яагаад туйл руу хүрэхэд морь, тэр дундаа монгол морь сонгосныг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг. Шинжилгээний багийнхан хойд Сибирь, Буриад, Якутаас морьд сонгохоор удтал ярилцсан ч эцэст нь монгол адуугаар туйл руу явахаар шийдсэн байна.
Монголын тайгын цагаан адуу нь ямар ч гүн хунгарласан цасыг цавчиж өвс олж идэж чаддаг, цасан шуурган дунд зүг чигээ алддаггүй, хүний бэлхүүсээр татсан цасыг ч ядах юмгүй яраад гарчихдаг чадалтай амьтан.Байгалийн шалгарлыг даван туулсан тэсвэртэй энэ адууны үр удам нь одоо ч Монголд, Хөвсгөл аймагт бий. Дархадын цагаан адуу тайгын идэр есийн тачигнасан жавраар цас цавчиж, нүүр нүдгүй балбасан шуургыг сөрөн давхидаг тийм шандастай. Энэ адууны хүч зоригийг магтсан ардын дуу ч байдаг билээ. Харилцаа холбоо, мэдээлэл гэж хөгжөөгүй байсан тэр үед барууны оронд монгол адууны хүч чадлын тухай бишрэм түүх хэдийнэ хүрчихсэн байсны нэг жишээ нь англичууд мөсөн туйлын аялалдаа манай морьдыг сонгосон явдал юм. Англичууд Монголоос аваачсан арваад тооны адуугаа тусгай жүчээнд байлгаж, хүнд хэцүү аялалд гарахад бүх талаар нь бэлтгэсэн гэдэг. Ингээд аялалдаа гарцгаажээ. Норвегийн аялагчдын аялал амжилттай болж 1911 оны арванхоёрдугаар сард хүссэн газартаа хүрч улсынхаа далбааг мандуулжээ. Харин хоол хүнс хомс, моторт чарганы шатахуун, керосин дутмаг зэргээс улбаалж Скоттын багийн аялал эхнээсээ л хүнд хүчир байжээ. Гэсэн ч багийнхан зорилгоо биелүүлж туйлд хүрэв. Өрсөлдөгч Амундсений багийнхан нь тэднээс сарын өмнө энд ирээд явсан байжээ. Энэ талаар Скотт Амундсений үлдээсэн захидлаас уншсан байдаг. Зуун жилийн тэртээ монгол морь газарзүйн шинэ нээлтэд оролцож, Өмнөд туйл руу хүн төрөлхтнийг хүргэх жим гаргасан түүх ийм буй.

"Тод магнай" сэтгүүл №45